A.  Tembung

Tembung (kata) : Kumpulane wanda (sukukata) kang duwe teges. Tembung kang mung sakwanda diarani Tembung wod.

Wernane tembung

·         Tembung lingga (Kata dasar) : Tembung kang durung uwah soko asale.
Tembung andhahan (Kata jadian) : Tembung kang wis owah saka asale kanthi diwenehi Ater ater (Awalan),Seselan (Sisipan),Panambang (Akhiran).
Ater ater

Ater ater Hanuswara

m [m+bathik=mbathik]

n [n+tulis=nulis]

ng [ng+kethok=ngethok]

ny [ny+cuwil=nyuwil]

Ater ater Tripurasa

dak [dak+pangan=dakpangak]ko [ko+jupuk=kojupuk]

di [di+goreng=digoreng]

Ater ater liya

a [a+lungguh=alungguh]

ma [ma+lumpat=malumpat]

ka [ka+gawa=kagawa]

ke [ke+sandhung=kesandhung]

sa [sa+gegem=sagegem]

pa [pa+lilah=palilah]

pi [pi+tutur=pitutur]

pra [pra+tandha=pratandha]

tar [tar+buka=tarbuka]

kuma [kuma+wani=kumawani]

kami [kami+tuwa=kamituwa]

kapi [kapi+temen=kapitemen

Seselan

um [..um..+guyu=gumuyu]

in [..in..+carita=cinarita]

el [..el..+siwer=seliwer]

er [..er..+canthel=cranthel

Panambang i [kandh+i=kandhani]

• ake [jupuk+ake=jupukake]

• ne [teka+ne=tekane]

• e [omah+e=omahe]

• ane [jaluk+ane=jalukane]

• ke [kethok+ke=kethokke]

• a [dudut+a=duduta]

• na [gawa+na=gawakna]

• ana [weneh+ana=wenehana]

• en [lepeh+en=lepehen]

• ku [buku+ku=bukuku]

• mu [klambi+mu=klambimu]

• e [omah+e=omahe]

Jenising Tembung

• Tembung aran (Kata benda) :

Sakehing tembung kang tuduh arane barang.

[Omah,iman].

• Tembung kriya (kata kerja) :

Sakehing tembung kang tuduh pakaryan.

[Turu,mlaku mlaku].

• Tembung wilangan (Kata bilangan) :

Tembung kang tuduh cacah.

[Siji,separo,kapisan]

• Tembung kaanan (kata sifat) :

Tembung kang tuduh kaanan lan watak.

Manggon ing sakmburine tembung aran.

[Gedhe,sregep,abang].

• Tembung katrangan (kata keterangan) :

Tembung kang nerangake tembung kriya lan liya liyane kejaba tembung aran.
[Angler,cepet].

• Tembung tetenger (kata sandang) :

Tembung kang nyandhangi tembung aran.

[Si,sang].
Tembung ancer ancer (kata depan) :

Tembung kanggo nggandeng tembung sajroning ukara.

[Lan,ing].
Tembung panyambung (kata sambung) :

Tembung kang kanggo nyambung ukara.

[Dene,nanging].

Tembung sesulih (kata ganti) :

Tembung kang kanggo nyulihi jeneng barang utawa wong.
[Aku,iki,apa].Tembung pangguwuh (kata seru) :

Tembung kang tuduh ngudarasa.

[Adhuh,oh].
Ayahane tembung (jabatan kata)

Jejer (Subyek).

Wasesa (Predikat).

Lesan (Obyek).

Katrangan (Keterangan).

1.     Tembung Tanduk (aktif)

Tanduk kriya wantah :

Tembung sing diwenehi ater ater hanuswara tanpa panampang
[maju (m+aju)]

Tanduk i kriya :

Tembung sing diwenehi ater ater hanuswara lan panambang i
[nyirami(ny+siram+i)]

Tanduk ke kriya :

Tembung sing diwenehi ater ater hanuswara lan panambang ke utawa ake
[nyelehake(ny+seleh+ake)]

2.    Tembung Tanggap (Pasif)

Tanggap tripurusa :

Tembung sing diwenehi ater ater tripurusa lan panambang i utawa ke
[Dikandhani(di+kandha+i)]

Tanggap na :

Tembung sing wenehi seselan in

[Tinuku(tuku+in)]

Tanggap tarung :

Tembung dwilingga diwenehi seselan in

[Gebuk ginebug(gebug gebug+in)]

Tanggap ka :

Tembung sing diwenehi ater ater ka

[kathuthuk(ka+thuthuk)]

3.    Tembung Rangkep

Tembung rangkep yaiku sekabehing tembung sing diwaca kaping pindho, bias

sakabehing tembung utawa mung sawandane bae.

Tembung rangkep ana telung werna, yaiku:

a. Tembung Dwilingga, yaiku tembung sing diwaca kaping pindho kabeh linggane.

1) Dwilingga padha swara

Tuladha: bapak-bapak

Bocah-bocah

Guru-guru

2) Dwilingga salin swara

Thuladha bola-baliMrana-mrene

Wira-wiri

3) Dwilingga semu

Thuladha: ondhe-ondhe

Undur-undur
Andheng-andheng
b. Tembung Dwipurwa, yaiku tembung sing diwaca kaping pindho mung wanda sing ngarep

Thuladha: laku-lelaku

Jupuk-jejupuk
Tuku-tetuku
c. Tembung dwiwasana, yaiku tembung-tembung sing diwaca kaing pindho

mung wanda sing mburi.

Thuladha: cekak-cekakak

Cekik-cekiki
Cenges-cengenges

4.  Tembung Camboran (Kata majemuk)

Tembung loro utawa luwih sing dirangkep dadi siji.

Camboran wutuh :

Tembung loro dirangkep tanpa ngurangi wandane.

»Tembung saroja

[Sanak kadang].»Yogaswara.

[Dewa dewi].

»Baliswara.
[Mahabarata].

Camboran tugel :

»Tembung garba.

[Yaiku (iya+iku)].

»Keretabasa.

[Wedang (ngawe+kadang)].

Camboran tunggal :

Tembung loro dirangkep dadi siji tur ora kena dipisahake amarga duwe teges

anyar.

[Sakaguru].

Camboran wudhar :

Tembung loro dirangkep dadi siji nanging ijen ijene tembung isih duwe teges

dhewe dhewe.

[Gedhe cilik].B. Ukara Ukara (Kalimat)

Ukara yaiku tembung kang kasusun miturut pranata basa kang maton.

Wernane ukara:

Ukara lamba :

Ukara kang anduweni jejer lan wasesa.

[Bapak sare(jejer+wasesa)].

[Aku mangan tela(jejer+wasesa+lesan)].

Ukara elip :

Ukara kang tanpa jejer utawa wasesa.

[Klambiku anyar(jejer+katrangan)].

[Nulisa!(wasesa)].

Ukara rangkep

Diarani uga ukara rowa :

Ukara lamba sing dirangkep loro.

[Ibu lagi masak,bapak ngunjuk kopi].

[Nalika bapak tindak,ibu tunggu omah].

Ukara crita (Kalimat tak langsung) :

Ukara kang nuduhake kedadean kang dirasa,diweruhi,dirungu utawa pitutur.

[Gula iku legi] Ukara kandha (kalimat langsung).Bisa rupa :

a.    Ukara pitakon (Kalimat tanya) :

Ukara kang kang kanggo ngudhar barang kang durung dingerteni.
[Jenengmu sapa?].

b.    Ukara pakon (Kalimat perintah) :

Ukara kang kanggo murih wong liya nindakake pakaryan sing karepake.
[Adusa disik!]

c.    Ukara pangajak (Kalimat himbauan) :

Ukara kanggo murih bebarengan nindakake pakaryan sing dikarepake.

[Becike perkara iki dirembug].

d.    Ukara panjaluk (Kalimat permohonan) :

Ukara pakon kang ditembungake kanthi alus.

[Kulo aturi ngrantos sakuntawis].

e.    Ukara umpama :

Ukara kanggo ngudarasa lelakon kang wus kebacut.

[Umpama awakmu mampir,tak wenehi oleh oleh].

f.    Ukara pengarep arep :

Ukara panjaluk kang kawiwitan tembung sepadhane muga muga.

[Muga muga basa jawa tetep lestari].

g.    Ukara janji :

Ukara kang mengku pangebang ngebang.

[Yen sregep ngibadah,bakal nemu begja]